Bu yazımda para politikası aracı nedir, ülkemizde merkez bankasının en yaygın kullandığı para politikası araçları nelerdir ve para politikasının temel amacı konularını ele alacağız.
Para politikası araçları devletlerin ekonomik istikrarı sağlamak için uzun yıllardır kullandığı yöntemleri içerir. Her ülkenin para politikası farklı olsa da belli noktalarda benzeştiği durumlar olabilmektedir.
Para politikası konusu kapsamlı bir konu olmakla beraber bununla ilgili yazılmış sayısız tez ve makale mevcuttur. Bende bu yazıyı ele alırken bir çoğunu inceleyerek basitleştirilmiş bir derleme hazırladım.
Para Politikası Nedir?
Para politikası, para otoritesinin (Merkez Bankası) ülkedeki para miktarını (para arzı) ve faiz oranlarını değiştirerek, ekonomiyi etkilemek olumlu için aldığı kararları hayata geçirmesidir.
Para politikasının amaçları, kararları verilirken devletin temel amacı, fiyat istikrarının bozulmasına yol açmaksızın, tam istihdam seviyesine ulaşılması ve bununun devamını sağlamaktır.
Para Politikası Araçları Nelerdir?
Merkez bankasının para arzını kontrol etmek için kullandığı araçlar vardır. Bunlara para politikası araçları denir. Para politikası araçları, Merkez Bankasının ekonomideki para miktarı ve faiz oranı gibi finansal değişkenler üzerinde işlem yapar.
Burada para politikasının en temel amacı ekonomiyi olumlu etkilemektir. Bu amaçla kullanılacak araçların ekonominin durumun göre belirlenmesi gerekir. Peki , Merkez bankasının en yaygın kullandığı dolaylı politika araçları nelerdir?
Merkez Bankası’nın para arzını kontrol etmek için kullandığı araçlar hakkında mutlaka bir şeyler duymuşsunuzdur. Günümüzde merkez bankasının en yaygın kullandığı dolaylı politika aracı daha genel düzeyde kullanabileceği araçlar arasında ayrım yapmak gerekir. Buna göre merkez bankasının en yaygın kullandığı dolaylı politika aracı şunlardır:
- Açık Piyasa İşlemleri
- Zorunlu Karşılık Oranları
- Reeskont İşlemleri
- İletişim Politikası
1. Açık Piyasa İşlemleri
Açık piyasa işlemleri Merkez Bankasının sermaye piyasasına katılarak orada işlemler gerçekleştirmesidir. Burada önemli nokta, sermaye piyasasında işlem yapan taraflar söz konusu olduğunda paranın el değiştirmesi konusudur.
Yani burada para miktarı değişmemekte sadece el değiştirmektedir. Eğer merkez bankası işlemin tarafı olursa para miktarı değişecektir. Başka bir ifade ile azalacak ya da artacaktır.
Açık piyasa işlemleri Merkez Bankası tarafından dört farklı biçimde gerçekleşir.
- Doğrudan alım
- Doğrudan satım
- Repo
- Ters repo
Açık piyasa işlemleriyle ilgili avantaj ve dezavantajlar her zaman tartışılmaktadır. Buna göre açık piyasa işlemleri:
- Merkez Bankasının inisiyatifindedir
- Esnektir
- Hızlı ve etkindir,
- Tersine çevrilebilir niteliktedir
- Etkisi kısmi niteliktedir
- Gelişmiş sermaye piyasalarına ihtiyaç duymaktadır.
2. Zorunlu Karşılık Oranları
Zorunlu karşılıklar para politikası aracı, ticari bankaların kendilerine emanet edilen mevduatların belli bir oranını karşılık olarak tutmalarıdır. Bankalar mevduatların Merkez Bankası tarafından belirlenen oranları çerçevesinde karşılıkları Merkez Bankasına yatırmaları gerekmektedir.
Merkez Bankası zorunlu karşılık oranlarını değiştirerek, bankaların kaydi para yaratma olanaklarını genişletip daraltabilmektedir. Para arzı daraltılmak istendiğinde zorunlu karşılık oranları arttırılırken, para miktarı artırılmak istendiğinde de zorunlu karşılık oranları düşürülmektedir. Bu da bankaların likiditesinde artış ya da azalış meydana getirir.
3. Reeskont İşlemleri
Reeskont işlemlerinde bankalar tarafından iskonto edilmiş bir senedin Merkez Bankası tarafından yeniden iskonto edilmesi mümkünüdür. Buna, iskonto edilmiş bir senedin, ikinci defa iskonto edilmesi işlemi denmektedir.
İskonto bir mali kurumun vadesi gelmeden önce, emre muharrer bir senedin (bono) bedelinin belli bir faiz ve komisyon karşılığında, senet alacaklısına ödenmesidir (senet kırdırma).
Bu anlamda reeskont oranı, Merkez Bankasının bankalara verdiği kredilere uyguladığı faiz oranıdır. Bu da en merkez bankasının en yaygın kullandığı para politikası aracı arasındadır. Bankalar ellerindeki ticari senetleri ya da çekleri, vade günü gelmeden Merkez Bankasına kırdırarak rezervlerini artırırlar.
Merkez bankalarının dolaşımdaki para miktarını etkilemek bu yöntemde en sık kullanılan para politikası aracı kullanırlar. Böylece ticari bankalara kredilerin açılması ve bu kredilere dayanarak onların getirecekleri senetlerin reeskont edilmesi ile bankalar sistemine para aktarabilir.
Merkez Bankasının reeskont oranının düşürmesinin anlamı ise, bankalara açılan kredinin fiyatını ucuzlatarak onların kendisine reeskont için daha fazla senet getirmesini ve kendisinden daha çok kredi talep edilmesini cazip hâle getirmesini amaçlar.
4. İletişim Politikası
Günümüzde merkez bankası tarafından en sık uygulanan para politikası aracı ise iletişim politikasıdır. Geçmişte merkez bankaları doğrudan bankacılık sistemi aktörleriyle iletişime geçerek onlara yapılması gerekenler hakkında tavsiyelerde bulunurlardı.
Bugün ise merkez bankaları daha geniş bir açıdan, tüm iktisadi aktörlerle, kamuoyu ile ve hatta tüm küresel iktisadi sistemle doğrudan bir iletişim içinde olmak durumundadır. Bu çerçevede şeffaflık ve hesap verme ilkelerine dayanarak bir kredibilite anlayışı ön planda tutulur.
Bunlar dışında merkez bankasının para politikası araçları nelerdir? Merkez bankası aşağıda listelemiş olduğum araçlara ihtiyaç duyduğunda başvurur. Bunlar;
- Disponibilite oranları
- Kredi tavanları veya selektif kredi kontrolleri
- Tüketici Kredilerinin Kontrolü
- Banka Kredilerinin Miktar, Vade ve Faiz Oranları Açısından Kontrolü
- SWAP işlemleri
- Zorunlu devir oranları
- Finansal Kurumların Menkul Kıymet Portföylerinin Yeniden Düzenlenmesi
Para Politikasının Amaçları Nelerdir?
Para politikasının amacı, para arzını belirleyerek fiyat istikrarını, toplam talebi, faiz oranını, millî geliri, istihdam düzeyi ile ödemeler bilançosu dengesini etkilemektir. Para politikasının amaçları yedi başlık altında toplanabilir.
Bunlar tam istihdam, fiyat istikrarı, finansal istikrar, faiz oranı istikrarı, ekonomik büyüme, ödemeler bilançosu dengesi ile döviz piyasalarında istikrardır.
1. Tam İstihdam
Para politikası araçları uygulamasında tam istihdam hedefi; emek piyasasında iş gücü arzının iş gücü talebine eşit olması sağlamaktır. Bu nedenle para politikasının amacı ekonomideki işsizlik sorununu ortadan kaldırmaya yönelik programları uygulamaya koymaktır.
Örneğin ülkemizde Çıraklık Eğitim Merkezleri gibi yeni kurulan merkezler bu amaca yönelik olarak faaliyette bulunmaktadırlar.
2. Fiyat İstikrarı
Bir ekonomide fiyatlar genel düzeyinin sürekli değişim göstermesi, ülke ekonomisinde istikrarsızlıklara neden olmaktadır.
Fiyat istikrarının olmadığı durumlarda bir yandan ekonomik faaliyetlerdeki düzensizlik ülkenin kalkınmasını güçleştirilmektedir. Diğer yandan ise sosyal sınıflar arasında gelir dağılımının bozulmasına neden olmaktadır. Enflasyon ya da sürekli artan fiyatlar paranın satın alma gücünü azaltır.
Özellikle 1970’lerin başında tüm dünyada beklenmedik bir şekilde yükselen enflasyon sonrası, fiyat istikrarı birincil amaç durumunda olmuştur. Bu nedenle fiyat istikrarı istenilen bir durumdur. Çünkü enflasyonist dönemde firmalar istikrarsızlık nedeniyle geleceğe dönük kararlar alamamaktadır.
İşte fiyat değişmelerini ve bunun etkilerini azaltabilmek amacıyla para politikası araçları ve para politikası amaçları yararlı olmaktadır.
3. Finansal İstikrar
Finansal piyasalar ve bu piyasalarda faaliyet gösteren kurumlar, fon fazlası olanlarla fon ihtiyacı olanları eşleştirmekte yeterince etkin olmaya bilirler. Böyle bir durumda ekonomide kaynak israfı ortaya çıkmaktadır. Etkin çalışan bir finansal sistem için bu piyasalarda istikrarın sağlanması oldukça önemlidir. Bu da izlenen para politikasının temel amaçları arasındadır.
4. Faiz Oranı İstikrarı
Para politikasının temel amaçları arasında bir de faiz oranında sağlanacak olan istikrar vardır. Faiz oranındaki dalgalanmalar, fiyat istikrarsızlığına neden olur. Böylece ekonomide belirsizlikler ortaya çıkar.
Belirsizliğin yaşanması konut, otomobil ve dayanıklı tüketim mallarına yönelik talebi daha çok olumsuz yönde etkilemektedir. Talepteki azalma ise ekonomide daraltıcı bir etki yaratmaktadır.
5. Ekonomik Büyüme
Ekonomik büyüme için verimlilik artışı, yeni yatırım girişimi ve işsizlik oranının düşük olması gibi konularla alakalıdır. Bir ülkenin ekonomik gelişim sürecinde bazen üretim, gelir ve harcamalarda bir azalma yaşayabilir.
Bazen de bu unsurlarda canlılık görülebilmektedir. Başka bir ifade ile bir ülkenin GSMH’de (gayri safi milli hasıla) bazı dönemler artış, bazı dönemler ise azalmalar yaşanabilir. Bu nedenle tam istihdam sağlanarak, üretim düzeyini en üst seviyeye çıkarmak ve bundaki düşüşlerin meydana gelmesini önlemek para politikası amaçları arasında yer almaktadır.
6. Ödemeler Bilançosu Dengesi
Bir ülkenin diğer ülkeler ile olan alışverişinde, ülke parasının yabancı paralar karşısındaki değeri dış ticaretini etkilemektedir. Ülkenin ödemeler bilançosu açık verdiğinde bunun kapatılması için ya ihracat arttırılacak veya ithalat azaltılacaktır.
Her iki durumda da para politikası tedbirlerinin kullanılması mümkün olmaktadır. Ayrıca döviz piyasasında ortaya çıkan dalgalanmalar da ödemeler dengesini etkilemektedir. Böyle bir durumla karşı karşıya kalındığında para politikası araçları kullanılır.
7. Döviz Piyasalarında İstikrar
Bir ülke parasının yabancı paralar karşısında aşırı değerlenmesi, o ülke mal fiyatlarının uluslararası piyasalarda yabancı para cinsinden değerlenmesine neden olur. Ayrıca diğer ülke malları ile rekabeti azaltıcı bir etki sağlar.
Döviz kurunda istikrarın sağlanması, ticari ve finansal nitelikteki faaliyetlerin planlanmasını daha da kolaylaştırır. Bu nedenle para politikasının amaçları arasında, her ülke için önemli olan dış ticaretin geliştirilmesi ve bu doğrultuda döviz kurlarında istikrarı sağlayacak uygulamaların faaliyete geçirilmesi gerekir. Dolar banknotları anlattığım yazımda da kur artışına değinmiştim, incelemenizi tavsiye ederim.
Para politikası araçları nelerdir, para politikasının amaçları nelerdir ve ülkemiz Merkez Bankası’nın para politikası araçları nelerdir konusunu oldukça detaylı ele almaya özen gösterdiğimi belirtmek isterim özetleyecek olursak;
Para politikası, belirli ekonomik amaçları gerçekleştirmek için ekonominin likiditesini değiştirmek üzere kredi, para arzı ve faiz oranları ile ilgili olarak yapılan düzenlemelerdir. Para politikalarının düzenlenmesinde Merkez Bankaları önemli bir rol üstlenir.
Para politikası iki şekilde uygulanmaktadır. Gevşek Para Politikası, para arzının genişletilmesi beraberinde faiz oranlarının düşürülmesidir. Sıkı Para Politikası ile para arzının daraltılması ile birlikte faiz oranlarının yükseltilmesidir.
Para politikasının amaçları, para arzını belirleyerek fiyat istikrarını, faiz oranını, toplam talebi, millî geliri, istihdam düzeyi ile ödemeler bilançosu dengesini olumlu yönde etkilemektir. Para politikasının amaçları yedi başlık altında topladık. Para politikasını yürüten organ Merkez Bankası’dır. Amacı parasal istikrarı ve düzenli ekonomik büyümeyi gerçekleştirmektir.
